szpont (konteksty popkulturowe i historyczne)

Szpont i popkultura

Pojawienie się leksemu szpont w tekstach muzycznych (podobnie jak poszponcić w serialu „1670” oraz szpont w streamach Makajlera)) znacznie wpłynęło na popularność samego słowa (i jego swoistego wskrzeszenia). Szczególne znaczenie dla popularności szpontu miał singiel „SZPONT X” ekipy FAZA (zob. projekty Friza), wydany pod koniec października 2025 roku i udostępniony na głównych platformach streamingowych, takich jak Apple Music czy Spotify. Utwór bardzo szybko zaczął krążyć w serwisach tekstowych (Tekściory, Tekstowo), odbiorcy mogli cytować i remiksować jego frazy. Właśnie tam utrwaliła się jedna z kolokacji: „kwantowy szpont” – który zaczął funkcjonować jako określenie szczególnie intensywnej, szalonej akcji. Sam zespół aktywnie napędzał popularność utworu, publikując w mediach społecznościowych wpisy stylizowane na imprezowy manifest. W jednym z postów na Instagramie FAZA pisała: „Zrobiliśmy nutę SZPONT X!!! A przy tym rozkręciliśmy ogromny MELANŻ!” (np. https://www.instagram.com/p/DQMndX1jB-O/). Ten sposób wzmocnił się związek słowa szpont z estetyką balangi, przesady i kontrolowanego chaosu. Dodatkowo utwór szybko trafił do obiegu – popularni twórcy internetowi, w tym YOUNG MULTI, publikowali reakcje na „SZPONT X” na YouTube, co radykalnie poszerzyło zasięg utworu i przeniosło go do kolejnych środowisk sieciowych. Warto jednak zauważyć, że „SZPONT X” nie był jedynym muzycznym nośnikiem tego słowa. W tym samym okresie w obiegu pojawiły się również inne utwory odwołujące się do leksemu szpont, m.in. „Zwykły Szpont” (Moskal SQU x 730Huncho: https://genius.com/Moskal-squ-and-730-huncho-zwyky-szpont-lyrics) oraz „Czas na Szpont” z albumu Grubas Show (Grubas Records: https://open.spotify.com/album/32b7krdaJL0RWBcNtev8qf).

Obecność tego wyrazu w tytułach i refrenach kilku odrębnych produkcji muzycznych sprawiła, że zaczął on funkcjonować jako nazwa stylu łączącego motywy melanżu, internetowego humoru, ironicznego dystansu i performatywnej przesady. W ten sposób muzyka stała się jednym z najważniejszych akceleratorów trendu: przeniosła „szpont” z języka młodzieżowych żartów do sfery kultury popularnej, dodając mu rozpoznawalną formę dźwiękową, wizualną i emocjonalną.

Historyczne użycie słowa szpunt / szpont

Wyraz szpunt (również w wariantach: szpont, szpónt, śpond, szpuncik, szpóncik) należy do dawnych leksemów języka polskiego, notowanych już w XV wieku. Najstarsze poświadczenia pochodzą ze Słownika staropolskiego, gdzie w tomie VIII (s. 579) odnotowano trzy znaczenia: po pierwsze jako „rodzaj naczynia” (1494), po drugie jako „otwór naczynia do zatykania” lub samą „zatyczkę, czop” (1472), i wreszcie jako „rodzaj siekiery” (Spunth, 1450).

W słowniku Lindego (1812) znaczenia te zostają doprecyzowane i osadzone w etymologii: szpunt, szpont, szpuncik wywodzi się z niemieckiego der Spund i oznacza „otwór wydrożony” oraz „drewno, czopek, co się wkłada w otwór wydrożony, czym się zatyka”. Linde rejestruje także licznie derywowane formy:
– szpuntpal – „pal w drugi wpuszczony”;
– szpuntować / zaszpuntować – „szpuntem zatykać”;
– szpuntować drzewo – w znaczeniu „szczepić, wstawiać latorośl”;
– szpuntowy – „do szpuntu należący”;
– szpuntowe – dawna nazwa podatku „czopowego”.

W Słowniku wileńskim (Wilno 1861) powtarzają się tradycyjne znaczenia: szpont to „otwór wydrążony”, „drewno, czopek do zatkania otworu”, ale też – w użyciu potocznym, pogardliwym – „malec, berbeć” (np. Czego chcesz, mały szpuncie?). Pojawiają się także określenia techniczne, m.in. „murować ze szpuntem” u mularzy, czyli tak osadzać futro okienne lub drzwiowe, że cegła występuje równo z ościeżnicą. Słownik podaje również  szpuntpal jako element konstrukcyjny z fugą i listwą pozwalający na łączenie bali.

Słownik warszawski (Warszawa 1909) rozszerza opis o kolejne znaczenia: szpunt to już nie tylko „otwór, dziura do zatykania” oraz „korek, czop”, ale także „wyskok środkiem kantu deski, pióro” używane w stolarstwie oraz termin murarski: „brzeg muru przyległy futrynie, jako jej oparcie” (np. murować za szpuntem). Rejestrowane są również zdrobnienia (szpuncik, szpóncik) i potoczne określenia dziecka.

W Słowniku Doroszewskiego (1958–1969) znaczenia ulegają zawężeniu, dominują te najbardziej utrwalone w polszczyźnie nowożytnej:

1. „kołek do zatykania otworu w beczce; czop, zatyczka”;
2. w terminologii budowlanej – „podłużny występ na granicy deski służący do łączenia z drugą deską”.
   Wariant szpont występuje już jedynie jako forma przestarzała lub gwarowa, niekiedy również w znaczeniu „pokrywki oblepionej gliną lub ciastem”.

Współczesne ujęcie z Wielkiego słownika języka polskiego (WSJP) odnotowuje chronologię sięgającą 1472 roku oraz pochodzenie ze średnio-wysokoniemieckiego spunt. Dzisiejsze podstawowe znaczenie to: „drewniany kołek, którym zatyka się otwór w beczce z alkoholem”. Czasownik szpontować zachował swoje pierwotne znaczenie: „zatykać”.

Współczesne  szponcić / szpont (w znaczeniach: 'rozrabiać’, 'lansować się’, 'kombinować’ czy 'robić coś szalonego’ ale też 'wybryk’ jako efekt szponcenia’  nie wywodzi się bezpośrednio od technicznego szpuntu („czop, zatyczka”). Jego najbliższym historycznym odpowiednikiem jest natomiast dawne potoczne i lekko pogardliwe określenie małego dziecka – szpuncik, notowane w słownikach XIX–XX wieku. Słownik wileński (1861) i Słownik warszawski (1909) podają wyraźnie: „szpuncik – malec, berbeć, bąk, gil, fąfel; użycie: Czego chcesz, mały szpuncie?”. Być może ta przyległość wzięła się stąd, że z małym dzieckiem zawsze kojarzone rozrabianie, zabawę, działanie niekoniecznie związane z normą.

W gwarze śląskiej notujemy następujące użycia: szpont/szpunt: „korek, do zatykania flaszek z winem, gąsiora, do zlewu, wanny itd.”, kogoś szpuntować, kogoś zgasić, zagadać, zatkać;  szpuntek ‘dziecko małe” (frupek), tak się mówi „na bajtla” (https://www.radioem.pl/doc/8689986.Co-znaczy-slowo-szpont).

Wydaje się, że to właśnie berbeć – nie techniczny korek – stanowi najważniejszy pomost do dzisiejszej młodomowy. Współczesne szponcik, szpont, szponcić powtarzają zarówno zdrobniałą formę, jak i lekko żartobliwe, pieszczotliwe nacechowanie, typowe dla dawnych określeń małych dzieci. Młodomowa nie kontynuuje więc znaczenia „zatyczka”, lecz reaktywuje dawne, potoczne określenie malucha i przenosi je na język ekspresji rówieśniczej.

W efekcie szponcik może dziś znaczyć także  „młody chłopak”, a szponcić – „wdzięczyć się”, „rozrabiać”, czyli zachowywać się trochę tak, jak stereotypowy „szpuncik”: przesadnie, z odrobiną pozowania.

(17.11.2025, oprac. Marzena Marczewska)